Đọc "Luận Ngữ" (3)

論語

Luận Ngữ

八佾第三

Bát Dật đệ tam

THỨ BA — BÁT DẬT

『⒊１』孔子谓季氏，“八佾舞於庭，是可忍也，孰不可忍也？”

Khổng Tử vị Quý thị, "Bát Dật vũ ư đình, thị khả nhẫn dã, thục bất khả nhẫn dã?"

Khổng Tử nói về nhà họ Quý, "Bát Dật múa ở tông đường nhà mình, thế mà nỡ làm được vậy, gì mà chả nỡ làm được vậy?"

『⒊２』三家者以雍彻。子曰：“‘相维辟公，天子穆穆’，奚取於三家之堂？”

Tam gia giả dĩ Ung triệt. Tử viết: “‘Tương duy tích công, thiên tử mục mục’, hề thủ ư tam gia chi đường?"

Ba nhà dùng thiên Ung (Chu Tụng, Kinh Thi) để kết thúc lễ tế. Khổng Tử nói: "'Trợ tế có các vua chư hầu, thiên tử trang nghiêm hết mực', có ích gì ở tông đường ba nhà?"

『⒊３』子曰：“人而不仁，如礼何？人而不仁，如乐何？”

Tử viết: “Nhân nhi bất nhân, như lễ hà? Nhân nhi bất nhân, như nhạc hà?"

Khổng Tử nói: "Người mà không có nhân tính, làm lễ gì được? Người mà không có nhân tính, làm nhạc gì được?"

『⒊４』林放问礼之本。子曰：“大哉问！礼，与其奢也，宁俭；丧，与其易也，宁戚。”

Lâm Phóng vấn lễ chi bổn. Tử viết: “Đại tai vấn! Lễ, dữ kì xa dã, ninh kiệm; Tang, dữ kì dị dã, ninh thích.”

Lâm Phóng hỏi về gốc của việc làm lễ. Khổng Tử nói: "Hỏi lớn thay! Làm lễ, ví thử xa xỉ quá, chẳng thà tằn tiện; đám tang, ví thử sửa sang quá, chẳng thà thương xót."

『⒊５』子曰：“夷狄之有君，不如诸夏之亡也。”

Tử viết: “Di Địch chi hữu quân, bất như chư Hạ chi vô dã."

Khổng Tử nói: "Rợ Địch phương bắc có vua, không như các nước Hoa Hạ không có vua vậy."

『⒊６』季氏旅於泰山。子谓冉有曰：“女弗能救与？”

对曰：“不能。”

子曰：“呜呼！曾谓泰山不如林放乎？”

Quý thị Lữ ư Thái Sơn. Tử vị Nhiễm Hữu viết: “Nhữ phất năng cứu dư?"

Đối viết: “Bất năng.”

Tử viết: “Ô hô! Tằng vị Thái Sơn bất như Lâm Phóng hồ?"

Nhà họ Quý làm lễ Lữ ở núi Thái Sơn. Khổng Tử bảo Nhiễm Hữu rằng: "Anh chẳng thể ngăn được ru?"

Trả lời: "Không thể."

Khổng Tử nói: "Than ôi! Vậy bảo Thái Sơn không bằng Lâm Phóng à?"

『⒊７』子曰：“君子无所争。必也射乎！揖让而升，下而饮。其争也君子。”

Tử viết: “Quân tử vô sở tranh. Tất dã xạ hồ! Ấp nhượng nhi thăng, hạ nhi ẩm. Kì tranh dã quân tử.”

Khổng Tử nói: "Người quân tử không tranh đua gì. Nếu phải tranh đua, như thi bắn vậy! Vái nhường mà tiến lên, lui xuống mà uống. Tranh đua như vậy quân tử."

『⒊８』子夏问曰：“巧笑倩兮，美目盼兮，素以为绚兮。何为也？”

子曰：“绘事后素。”

曰：“礼后乎？”

子曰：“起予者商也！始可与言诗矣。”

Tử Hạ vấn viết: “Xảo tiếu thiến hề, mĩ mục phán hề, tố dĩ vi huyến hề. Hà vi dã?"

Tử viết: “Hội sự hậu tố.”

Viết: “Lễ hậu hồ?"

Tử viết: “Khởi dư giả Thương dã! Thủy khả dữ ngôn Thi hĩ.”

Tử Hạ hỏi rằng: "Cười duyên xinh tươi nhỉ, mắt đẹp trong sáng nhỉ, trắng nõn để trang sức sặc sỡ nhỉ. Là thế nào vậy?"

Khổng Tử nói: "Việc vẽ vời sau khi có nền trắng."

Hỏi: "Làm lễ sau ạ?"

Khổng Tử nói: "Người phát triển được ý ta chính là anh Thương vậy! Bắt đầu có thể cùng nói chuyện Kinh Thi nhở."

『⒊９』子曰：“夏礼，吾能言之，杞不足徵也；殷礼，吾能言之，宋不足徵也。文献不足故也。足，则吾能徵之矣。”

Tử viết: “Hạ lễ, ngô năng ngôn chi, Kỷ bất túc trưng dã; Ân lễ, ngô năng ngôn chi, Tống bất túc trưng dã. Văn hiến bất túc cố dã. Túc, tắc ngô năng trưng chi hĩ.”

Khổng Tử nói: "Phép tắc nhà Hạ, ta có thể nói được, nhà Kỷ không đủ chứng cứ vậy; Phép tắc nhà Ân, ta có thể nói được, nhà Tống không đủ chứng cứ vậy. Sử sách không đủ nguyên cớ vậy. Đủ, thì ta có thể chứng minh được mà."

『⒊１０』子曰：“禘自既灌而往者，吾不欲观之矣。”

Tử viết: “Đế, tự kí quán nhi vãng giả, ngô bất dục quan chi hĩ.”

Khổng Tử nói: "Lễ Đế, từ lúc đã rót rượu xuống đất xong trở đi, ta không muốn xem nữa."

『⒊１１』或问禘之说。子曰：“不知也；知其说者之於天下也，其如示诸斯乎！”指其掌。

Hoặc vấn Đế chi thuyết. Tử viết: “Bất tri dã; tri kì thuyết giả chi ư thiên hạ dã, kì như thị chư tư hồ!” — Chỉ kì chưởng.

Có người hỏi về lý luận của lễ Đế. Khổng Tử nói: "Không biết vậy; người biết lý luận đấy ở trong thiên hạ vậy, người như thế chỉ bảo cho mỗi người như thế này!" — Chỉ vào lòng bàn tay.

『⒊１２』祭如在，祭神如神在。子曰：“吾不与祭，如不祭。”

Tế như tại, tế thần như thần tại. Tử viết: “Ngô bất dự tế, như bất tế.”

Cúng tế cũng như ở đó, tế thần cũng như thần ở đó. Khổng Tử nói: "Ta không tham gia cúng tế, cũng như không cúng tế."

『⒊１３』王孙贾问曰：“与其媚於奥，宁媚於灶，何谓也?"子曰:“不然;获罪於天，无所禱也。”

Vương Tôn Giả vấn viết: “Dữ kì mị ư Áo, ninh mị ư Táo, hà vị dã?"

Tử viết: “Bất nhiên; hoạch tội ư thiên, vô sở đảo dã.”

Vương Tôn Giả hỏi rằng: "Ví thử nịnh thần Áo, chẳng thà nịnh thần Táo, là thế nào vậy?"

Khổng Tử nói: "Chẳng phải thế; trời mà bắt tội, chẳng cầu xin gì được vậy."

『⒊１４』子曰：“周监於二代，郁郁乎文哉！吾从周。”

Tử viết: “Chu giám ư nhị đại, úc úc hồ văn tai! Ngô tòng chu.”

Khổng Tử nói: "Nhà Chu coi xét hai triều đại, ôi văn hóa rực rỡ thay! Ta theo nhà Chu."

『⒊１５』子入太庙，每事问。或曰：“孰谓鄹人之子知礼乎？入太庙，每事问。”子闻之，曰：“是礼也。”

Tử nhập Thái Miếu, mỗi sự vấn. Hoặc viết: “Thục vị Trâu nhân chi tử tri lễ hồ? Nhập Thái Miếu, mỗi sự vấn.” Tử văn chi, viết: “Thị lễ dã.”

Khổng Tử vào Thái Miếu, mỗi việc đều hỏi. Có người nói: "Ai bảo con trai của người ở ấp Trâu biết phép tắc vậy? Vào Thái Miếu, mỗi việc đều hỏi." Khổng tử nghe được, nói: "Thế là phép tắc vậy."

『⒊１６』子曰：“射不主皮，为力不同科，古之道也。”

Tử viết: “Xạ bất chủ bì, vị lực bất đồng khoa, cổ chi đạo dã.”

Khổng Tử nói: "Bắn không cốt thủng tấm da, vì sức không cùng mức độ, đạo lý ngày xưa vậy."

『⒊１７』子贡欲去告朔之饩羊。子曰：“赐也！尔爱其羊，我爱其礼。”

Tử Cống dục khử Cáo Sóc chi hí dương. Tử viết: “Tứ dã! Nhĩ ái kì dương, ngã ái kì lễ.”

Tử Cống muốn bỏ con dê sống trong lễ Cáo Sóc. Khổng Tử nói: "Anh Tứ à! Anh yêu con dê, ta yêu cái lễ."

『⒊１８』子曰：“事君尽礼，人以为谄也。”

Tử viết: “Sự quân tận lễ, nhân dĩ vi siểm dã.”

Khổng Tử nói: "Thờ vua hết phép tắc, người lại cho là nịnh nọt vậy."

『⒊１９』定公问：“君使臣，臣事君，如之何？”

孔子曰：“君使臣以礼，臣事君以忠。”

Định Công vấn: “Quân sử thần, thần sự quân, như chi hà?”

Khổng Tử viết: “Quân sử thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ trung.”

Định Công hỏi: "Vua sai khiến bầy tôi, bầy tôi thờ vua, như thế nào?"

Khổng Tử nói: "Vua sai khiến bầy tôi lấy phép tắc làm đầu, bầy tôi thờ vua lấy sự dốc lòng làm bổn phận làm đầu."

『⒊２０』子曰：“关雎，乐而不淫，哀而不伤。”

Tử viết: “Quan Thư, lạc nhi bất dâm, ai nhi bất thương.”

Khổng Tử nói: "Quan Thư, vui mà không phóng túng, buồn mà không thương đau."

『⒊２１』哀公问社於宰我。宰我对曰：“夏后氏以松，殷人以柏，周人以栗，曰，使民战栗。”子闻之，曰：“成事不说，遂事不谏，既往不咎。”

Ai Công vấn xã ư Tể Ngã. Tể Ngã đối viết: “Hạ hậu thị dĩ tùng, Ân nhân dĩ bách, Chu nhân dĩ lật, viết, sử dân chiến lật.” Tử văn chi, viết: “Thành sự bất thuyết, toại sự bất gián, kí vãng bất cữu.”

Ai Công hỏi Tể Ngã về đền thờ thổ địa. Tể Ngã trả lời rằng: "Vua nhà Hạ ngày xưa dùng cây tùng, người nhà Ân dùng cây bách, người nhà Chu dùng cây lật, nói rằng, khiến dân run sợ." Khổng Tử nghe được, nói: "Việc đã xong không bàn, việc đã qua không can, sự đã rồi không trách."

『⒊２２』子曰：“管仲之器小哉。”

或曰：“管仲俭乎？”

曰：“管氏有三归，官事不摄，焉得俭？”“然则管仲知礼乎？”

曰：“邦君树塞门，管氏亦树塞门。邦君为两君之好，有反坫，管氏亦有反坫。管氏而知礼，孰不知礼？”

Tử viết: “Quản Trọng chi khí tiểu tai.”

Hoặc viết: “Quản Trọng kiệm hồ?”

Viết: “Quản thị hữu Tam Quy, quan sự bất nhiếp, yên đắc kiệm?”

“Nhiên tắc Quản Trọng tri lễ hồ?”

Viết: “Bang quân thụ Tắc Môn, Quản thị diệc thụ tắc môn. Bang quân vi lưỡng quân chi hảo, hữu phản điếm, Quản thị diệc hữu phản điếm. Quản thị nhi tri lễ, thục bất tri lễ?”

Khổng Tử nói: "Tài của Quản Trọng nhỏ thay."

Có người nói: "Quản Trọng tằn tiện chăng?"

Nói: "Họ Quản có đài Tam Quy, việc quan không kiêm nhiệm, sao tằn tiện được?"

"Thế thì Quản Trọng biết phép tắc chăng?"

Nói: "Vua một nước dựng cổng chào Tắc Môn, họ Quản cũng dựng cổng chào Tắc Môn. Vua một nước làm buổi tiếp vua nước khác, có cái bàn đắp đất để đặt chén đã hết rượu, họ Quản cũng có cái bàn đắp đất để đặt chén đã hết rượu. Họ Quản mà biết phép tắc, ai không biết phép tắc?"

『⒊２３』子语鲁大师乐，曰：“乐其可知也：始作，翕如也；从之，纯如也，缴如也，绎如也，以成。”

Tử ngữ Lỗ Thái sư nhạc, viết: “Nhạc kì khả tri dã: thủy tác, hấp như dã; tòng chi, thuần như dã, chước như dã, dịch như dã, dĩ thành.”

Khổng Tử nói với Thái sư về âm nhạc của nước Lỗ, rằng: "Nhạc ấy có thể biết được vậy: khởi xướng, nhã nhặn như vậy; tiếp theo, thuần nhất như vậy, trong trẻo như vậy, liền lạc như vậy, cho đến hết."

『⒊２４』仪封人请见，曰：“君子之至於斯也，吾未尝不得见也。”从者见之。出曰：“二三子何患於丧乎？天下之无道也久矣，天将以夫子为木铎。”

Nghi phong nhân thỉnh kiến, viết: “Quân tử chi chí ư tư dã, ngô vị thường bất đắc kiến dã.” Tòng giả kiến chi. Xuất viết: “Nhị tam tử hà hoạn ư tang hồ? Thiên hạ chi vô đạo dã cửu hĩ, thiên tương dĩ Phu Tử vi mộc đạc.”

Quan biên phòng ấp Nghi xin được yết kiến, nói: "Người quân tử mà đến ở đây, tôi chưa từng không được gặp vậy." Tùy tùng đưa đến gặp. Ra nói: "Mấy thày sao lại lo chuyện mất chức nhỉ? Thiên hạ không có đạo lý đã lâu lắm rồi, trời sắp lấy Phu Tử làm cái mõ gỗ."

『⒊２５』子谓韶，“尽美矣，又尽善也。”谓武，“尽美矣，未尽善也。”

Tử vị Thiều, “tận mĩ hĩ, hựu tận thiện dã.” Vị Vũ, “tận mĩ hĩ, vị tận thiện dã.”

Khổng Tử nói về nhạc Thiều, "đẹp hết sức nhỉ, lại hết sức tốt lành vậy." Nói về nhạc Vũ, "đẹp hết sức nhỉ, chưa hết sức tốt lành vậy."

『⒊２６』子曰：“居上不宽，为礼不敬，临丧不哀，吾何以观之哉？”

Tử viết: “Cư thượng bất khoan, vi lễ bất kính, lâm tang bất ai, ngô hà dĩ quan chi tai?"

Khổng Tử nói: "Ở trên chẳng độ lượng, làm lễ chẳng kính trọng, gặp việc tang chẳng buồn thương, ta lấy gì để xem xét đây?"